Indywidualizacja treningu sportowego

Zasada indywidualizacji, kierowniczej roli trenera

Zasada indywidualizacji, to nazwa skrótowa. Pełna nazwa tej zasady brzmi: zasada indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera. Nim omówimy dokładniej podstawy i stosowanie tej zasady w praktyce szkoleniowej zaznaczymy, że zgodnie ze swą nazwą polega ona na:

1. Uwzględnieniu w nauczaniu i w walce indywidualnych cech i właściwości, a zwłaszcza zalet, poszczególnych zawodników.
2. Wychowywaniu w zespole i poprzez zespół.
3. Kierowniczej roli trenera w działalności szkoleniowo-wychowawczej oraz konieczności dostosowania się również ucznia do osobowości oraz metod i poglądów trenera.

Punkt trzeci, czyli niejako ta „druga strona medalu” zasady indywidualizacji bywa często zupełnie pomijana w rozważaniach teoretycznych na temat indywidualizacji w sporcie.

U podstaw zasady indywidualizacji leży oczywisty fakt, że każdy uczeń jest inny, że do każdego trzeba znaleźć inną drogę i stosować inny sposób postępowania. Wypowiedź jednego z naszych trenerów: „Ja jestem sprawiedliwy - każdego traktuję jednakowo” - jest oczywistą niedorzecznością. Rację miał WITALIJ ARKADJEW twierdząc: „Dobry trener ma swoich ulubieńców i nie ukrywa tego”. Oznacza to, że trener powinien więcej czasu poświęcać i popierać zawodników utalentowanych, pracowitych i bojowych, o silnym typie układu nerwowego i niskim poziomie lęku. Jak dowcipnie i słusznie zauważył JAN MULAK: „Decyzje trenera nie muszą być sprawiedliwe, one powinny być słuszne”. Twórcze stosowanie zasady indywidualizacji, zwłaszcza w zakresie przygotowania taktycznego (ale nie tylko!) - jest jedną z najważniejszych umiejętności pedagogicznych trenera i w sposób rozstrzygający wpływa na postępy i osiągnięcia ucznia. Na trening i jego indywidualizację wywiera wpływ cała osobowość ucznia, a również i trenera.

Różnorodność typów ludzkich

Stwierdziliśmy powyżej, że u podstaw zasady indywidualizacji leży oczywisty fakt, iż ludzie różnią się między sobą. Często jednakże trener nie zdaje sobie z tego sprawy, jak bardzo i jak istotnie jego uczniowie różnią się między sobą. Ludzie są w różnym stopniu uzdolnieni, mają różną budowę ciała, różne cechy, różne zainteresowania. Ponadto występują wśród uczniów różne typy: wyobrażeniowy, wzrokowy, słuchowy, ruchowy, rzeczowy, werbalny i typy mieszane. Można jeszcze wyodrębnić różne typy umysłowości: opisowy, obserwacyjny, interpretacyjny, erudycyjny i fantastyczno-uczuciowy. Ludzie różnią się znacznie między sobą poziomem ekstrawersji i introwersji, stałością lub chwiejnością emocjonalną, poziomem lęku, natężeniem i rodzajem motywacji. Ale mało tego! Biorąc pod uwagę dążenia życiowe i postawę wobec środowiska, pracy i społeczeństwa, można jeszcze wśród ludzi wyróżnić (według poglądów prof. TATARKIEWICZA): typy ambicjonalne, a więc osobników, którzy chcą „kimś być”, zabiegają o wiedzę, władzę, uznanie; typy posesyjne, a więc tacy, którzy chcą przede wszystkim i jak najwięcej posiadać; typy ludzi, którzy przede wszystkim chcą być czynni i działać; typy, które chcą głównie przeżywać, a więc wiedzieć, widzieć, oglądać i wreszcie typy emocjonalne, dla których najważniejsze jest przeżywanie, emocje, uczucia.

Całe to bogactwo i różnorodność typów ludzkich sprawia, że nie wolno wszystkich zawodników traktować jednakowo, że do każdego z nich trzeba znaleźć inną drogę. Innymi słowy, w szkoleniu zawodnika należy uwzględniać i kształtować osobowość w szerokim tego słowa znaczeniu. Stosowanie zasady indywidualizacji w treningu i w walce jest logicznym następstwem różnic osobowościowych poszczególnych zawodników.


Jak już podkreślano, i co będziemy jeszcze wielokrotnie akcentować, różnorodność ludzkiej osobowości stwarza potrzebę stosowania zasady indywidualizacji i to zarówno w toku treningu, jak i w samej walce.

Stosowania zasady indywidualizacji

Najważniejszym chyba przejawem stosowania zasady indywidualizacji jest całościowe rozpatrywanie osobowości zawodnika oraz odwoływanie się do zalet, wybranych zdolności, do silnych stron i potencjalnych możliwości danego zawodnika oraz kształtowanie i rozwijanie ich we wszystkich etapach szkolenia i we wszystkich częściach składowych treningu. Powyższe twierdzenie oparte jest na wieloletniej działalności sportowej i szkoleniowej, na prowadzeniu dokładnej obserwacji treningu i zawodów. Z tych doświadczeń empirycznych i obserwacji, z analizy dziesiątków zapisów i notatek wynika bowiem, że:

1. Wśród najlepszych zawodników często spotyka się ludzi o wybitnych, wyróżniających się cechach osobowości.
2. Najwięksi, finaliści igrzysk olimpijskich i mistrzostw świata nie odznaczają się bynajmniej brakiem wad i słabych stron, ale bardzo wysokim stopniem rozwoju i wykorzystania swoich silnych stron i zalet.
3. Typ psychologiczno-taktyczny zawodnika, jego styl walki, zasób stosowanych działań, jego ulubione i skuteczne zagrywki taktyczne muszą opierać się i być w zgodzie z cechami jego osobowości, przy wy korzystaniu jego zdolności, zalet i naturalnych skłonności.
4. Prawdziwe cechy osobowości, temperamentu, zdolności etc. w pełni i prawdziwie ujawniają się tylko w walce na zawodach.
5. Trener musi wcześnie rozpoznać typ osobowości oraz zalety i potencjalne możliwości ucznia i stosując zasadę indywidualizacji kształtować i rozwijać silne strony osobowości zawodnika.
6. Trener nie może „wbijać” zawodnika w pewien z góry przyjęty wzorzec techniczno-taktyczny, musi w toku treningu uwzględniać osobowość ucznia, ale z drugiej strony zawodnik musi (o czym się nieraz zapomina) dostosować się w pewien sposób do cech osobowości trenera, do jego koncepcji szkoleniowych i metod.
7. Niezmiernie ważnym czynnikiem w stosowaniu zasady indywidualizacji jest określenie stosunku zawodnika do sportu, treningu i walki.
8. Należy zachować właściwe i odpowiednie proporcje między kształtowaniem wartości dodatnich, a usuwaniem błędów; zwracanie przesadnie dużej uwagi i poświęcanie wiele czasu i energii na usuwanie nie istotnych błędów lub błędów, których się nie da usunąć jest zabiegiem niecelowym, prowadzącym do wyszkolenia „poprawnego średniaka”, a nie wielkiego mistrza;
9. Nieodzownymi warunkami wielkich osiągnięć w sporcie są: silny typ układu nerwowego, niski poziom lęku oraz duża odporność na sytuacje trudne i stany zagrożenia.

Nie uwzględnianie w szkoleniu wymiarów osobowości ucznia, niestosowanie zasady indywidualizacji, poświęcanie przesadnie dużo czasu na usuwanie błędów nieistotnych, nie rozpoznanie i niewykorzystywanie zalet i silnych stron zawodnika - wszystko to może doprowadzić do zniszczenia talentu i nie wykorzystania prawdziwych możliwości i zdolności potencjalnego mistrza. Zasadę indywidualizacji należy stosować we wszystkich etapach szkolenia, we wszystkich okresach treningowych i we wszystkich częściach składowych treningu. W praktyce oznacza to, że uwzględniamy swoiste cechy osobowości, dane o zawodniku w podwyższaniu zdolności wysiłkowej, w kształtowaniu sprawności, w nauczaniu i doskonaleniu umiejętności techniczno-taktycznych i taktycznych, w przygotowaniu najwyższej formy sportowej na najważniejsze zawody, w budowaniu indywidualnego stylu walki i dominanty taktycznej, w przygotowaniu psychospołecznym i w wychowawczym, w rozgrzewkach przed zawodami etc.

Przejawem indywidualizacji jest poleganie na silnych stronach, zaletach, zdolnościach zawodnika i dążenie do ich wykorzystania w ćwiczeniach i w walce.

Popełniane błędy

Przy stosowaniu zasady indywidualizacji należy wykorzystywać zasadę łączności teorii z praktyką i umiejętnie korzystać z dorobku różnych dziedzin wiedzy oraz z obserwacji treningu i zawodów. Zdarza się bowiem - wcale nie tak rzadko - że trener wyuczył się pewnych zasad pedagogiki, psychologii etc., ale nie potrafi ich twórczo zastosować w praktyce.
Bardzo ważne jest zwrócenie uwagi trenera na pewne cechy ucznia już w pierwszym etapie treningu. Można bowiem popełnić pomyłkę zachwycając się pewnymi zdolnościami ucznia, który szybko opanowuje nawyki ruchowe, a potem okazuje się, że nie potrafi ich zastosować w warunkach walki i jest mało odporny na sytuacje trudne. Należy pamiętać, że nawet pełne wirtuozerii wykonywanie działań w lekcji (chociaż jest oczywiście pożądane), jeszcze nie gwarantuje sukcesów w zawodach.

Przy stosowaniu zasady indywidualizacji, przy popieraniu i „faworyzowaniu” uczniów zdolnych, pracowitych i bojowych należy zachować umiar i ostrożność, aby nie doprowadzić zawodnika do wybujałego indywidualizmu i egocentryzmu.

Dostosowania się ucznia do osobowości trenera


Podkreślając znaczenie zasady indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera należy przestrzec przed jej niepełnym rozumieniem. Postulatu dostosowania metod, form i środków treningowych oraz sposobów oddziaływania wychowawczego do właściwości, zdolności i cech osobniczych zawodnika nie należy brać przesadnie i jednostronnie. Istnieje też ta „druga strona medalu”, o której na ogół milczą podręczniki sportu. Tą „drugą stroną medalu” i uzupełnieniem zasady indywidualizacji jest pogląd, że zawodnik również musi się dostosować do osobowości trenera, do jego metody i poglądów szkoleniowych, do jego „szkoły”. Im to wzajemne zrozumienie i dostosowanie się jest lepsze, tym większe są perspektywy dużych osiągnięć.

O ile o konieczności uwzględnienia cech ucznia przez trenera mówiono i pisano od dawna (już w XVI wieku), to nikt dotychczas nie starał się podkreślić, konieczności dostosowania się ucznia do osobowości trenera, jego poglądów i metod. W praktyce jednakże od lat trenerzy nader często próbowali, nierzadko „na siłę”, nagiąć różnych uczniów do swoich koncepcji, co oczywiście, też jest niewłaściwe.

Aby zasada indywidualizacji była w pełni skuteczna należy również uwzględnić konieczność „dopasowania” się ucznia do osobowości i metod trenera. Logicznie i konsekwentnie rzecz rozpatrując można dojść do wniosku, że trener już przy wstępnej rekrutacji, poszukując kandydatów zdolnych i perspektywicznych, powinien wziąć pod uwagę ich możliwości dostosowania się do osobowości i metod treningowych trenera. Jest to problem niedoceniany, a czasami w ogóle niedostrzegany. Godzi się więc stwierdzić, że podstawowy postulat zasady indywidualizacji tj. konieczność uwzględnienia przez trenera osobowości ucznia, należy uzupełnić koniecznością uwzględnienia przez ucznia osobowości i metod treningowych trenera.

Słynny francuski mim, znakomity pedagog, a przy tym wielki zwolennik sportu - MARCEL MARCEAU - słusznie zauważył: „Jest rzeczą oczywistą, że mistrz wywiera wielki wpływ na ucznia”.

Prof. Zbigniew Czajkowski
Doktor Honoris Causa
Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach