Czynniki psychologiczne jako wskaźnik przetrenowania

Zespół przetrenowania to termin, który określa stan organizmu jako reakcję na nadmiernie obciążający, przekraczający możliwości adaptacyjne organizmu wysiłek fizyczny. Trening sportowy prowadzony bez potrzebnej wiedzy o fizjologii wysiłku, zaburzający równowagę pomiędzy aktywnością i wypoczynkiem, bez planu treningowego, zamiast do wzrostu wydolności psycho-fizycznej doprowadza do jej spadku. Organizm sportowca poddawany jest, oprócz stresu związanego ze sportem, także takim samym obciążeniom życia codziennego, jak osoba nie trenująca. Kumulacja obciążeń sportowych oraz życia codziennego, brak wypoczynku, presja otoczenia na osiągnięcie sukcesu sportowego oraz finansowego, mogą doprowadzić do wyczerpania fizycznego i psychicznego, w którym nie pomaga zwykły wypoczynek. Krótkotrwałe przerwy w treningach nie przynoszą efektu, a forma obniża się pomimo motywacji i ambicji zawodnika i trenera. Przyczyny tego zespołu nie są do końca wyjaśnione. Jako przyczyny wymienia się: zaburzenia funkcjonowania osi przysadkowo-podwzgórzowej, podwyższenie progu pobudliwości połączeń mięśniowo-nerwowych, zmiany metabolizmu włókien mięśniowych oraz ich budowy mikroskopowej, zaburzenia funkcji kory nadnerczy - początkowe pobudzenie sterydogenezy prowadzące następnie do hipokortyzolemii, zmniejszenie pobudliwości układu piramidowego, niedobór glikogenu mięśniowego. Objawy zespołu przetrenowania są początkowo uznawane przez otoczenie jako zwykłe zmęczenie. Trener, zwiększając obciążenie treningowe w celu poprawy wyników sportowca, pogarsza stan zawodnika. Występują liczne, mało charakterystyczne objawy takie jak: bóle mięśniowe głowy, zaburzenia łaknienia, zaburzenia snu, rozdrażnienie, pobudzenie lub apatia... Zmiany czynnościowe układu krążenia są zależne od tego, czy dominuje pobudzenie układu współczulnego czy przywspółczulnego. Np. u zawodnika można stwierdzić przyspieszenie spoczynkowej akcji serca w przypadku przewagi współczulnej lub zwolnienie spoczynkowej akcji serca w przypadku przewagi przywspółczulnej. Charakterystyczna jest skłonność do urazów, entezopatii, spadek odporności prowadzący np. do częstych infekcji oddechowych, gorszego gojenia ran. Zawodnicy skarżą się na bóle i sztywność mięśniową, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, osłabienie popędu płciowego, u kobiet - zaburzenia miesiączkowania. Liczne dolegliwości somatyczne mogą wzbudzać w zawodniku poczucie skrycie rozwijającej się choroby. Skłania to lekarzy do wykonywania licznych badań dodatkowych, które jednak nie wnoszą nic do rozpoznania, a niewielkie odchylenia od normy nie są charakterystyczne. Może wystąpić niewielkie podwyższenie wskaźników zapalnych, spadek poziomu hemoglobiny, ferrytyny, niewielki wzrost poziomu mocznika, obniżenie poziomu białka i immunoglobulin i inne, niewielkie i niespecyficzne odchylenia od normy. Nadmierne obciążenia treningowe są czynnikiem wywołującym w organizmie sportowca stan przewlekłego stresu fizycznego i psychicznego. Wielkość tego stresu zależy od rozbieżności pomiędzy wymaganiami a możliwościami organizmu pod warunkiem, że osoba podlegająca stresowi jest motywowana do radzenia sobie z wymaganiami stawianymi przez otoczenie.

Na sportowca poddawanego intensywnemu treningowi działają liczne czynniki stresu. Przeciążenie wynika z wykonywania określonych czynności na granicy swoich możliwości psychicznych lub fizycznych. Przeciążenie dotyczy obciążenia nadmiernego, odnoszącego się do takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźnie negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka (np. spadek sprawności psychomotorycznej, umysłowej). O ile krótkotrwałe sytuacje przeciążeniowe powodują zmęczenie lub wyczerpanie, o tyle przeciążenie długotrwałe (tzw. stres chroniczny) prowadzi do zaburzeń psychosomatycznych. Do tego zawodnik, szczególnie w okresie startów w zawodach odczuwa zagrożenie zarówno fizyczne jak i społeczne. Zagrożenie fizyczne dla sportowca np. uprawiającego sporty walki jest oczywiste. Podczas walki sportowej naraża siebie i przeciwnika na utratę zdrowia, kalectwo, ból itp. Zagrożeniem społecznym dla sportowca jest np. obawa przed kompromitacją. Konieczność rywalizacji, poddawanie się nieustającej ocenie ze strony innych - to silne stresory. Mogą prowadzić do chorób psychosomatycznych i psychonerwic. Obok przeciążeń związanych z maksymalizacją wymagań można wyodrębnić deprywację (sensoryczną, informacyjną, monotonię, nudę) związaną z minimalizacją obciążeń. Deprywacja zachodzi wtedy, gdy osoba pozostaje w stanie jakiejś silnej potrzeby biologicznej, kulturowej lub socjalnej, ale w danej sytuacji nic nie może zrobić, aby tę potrzebę zaspokoić. W sytuacji deprywacji należy liczyć się z pogorszeniem sprawności działania oraz dyskomfortem psychicznym jako skutkiem reakcji na stres. Zawodnicy poddawani są deprywacji np. podczas długotrwałych zgrupowań sportowych, a także w okresach intensywnych treningowych i wyjazdowych, pozbawieni kontaktów z rodziną, stale z tą samą grupą innych zawodników, w izolacji od codziennego życia, poddawani monotonnemu treningowi (np. co dzień ta sama wyczerpująca i długotrwała rozgrzewka, ten sam rodzaj pożywienia, bardzo regularny tryb życia). Jako efekt w/w. obciążeń stresowych, trenerzy oraz personel medyczny obserwują cała paletę objawów psychicznych. Podobnie jak somatyczne, psychiczne objawy przetrenowania są mało charakterystyczne. Obserwuje się u przetrenowanych zawodników lęk przed rywalizacją oraz przed przeciwnościami, apatię, spadek koncentracji, łatwość rozpraszania uwagi, obniżoną zdolność do przetwarzania informacji, chwiejność emocjonalną, zwiększoną pobudliwość, zmiany osobowości, obniżoną samoocenę, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia. Brak charakterystycznych objawów zespołu przetrenowania powoduje trudności w postawieniu diagnozy. Bardzo często presja otoczenia i nacisk na osiągnięcie sukcesu sportowego powoduje, że osoba u której można zauważyć objawy zespołu przetrenowania sięga po środki farmakologiczne, celem poprawy słabnącej wydolności fizycznej. Wtedy na objawy psychiczne zespołu przetrenowania mogą nałożyć się objawy uboczne środków dopingujących. Są to takie objawy jak: wzrost agresywności i drażliwości, subiektywne zmiany nastroju, epizody gniewu, wrogości, euforia, hiperaktywność, zaburzenia osobowości, zaburzenia snu, spowolnienie psychomotoryczne, niezdolność radzenia sobie ze stresem, wzrost zachowań antyspołecznych i przemocy. Jak z tego wynika, nie są to objawy specyficzne i łatwo je pomylić z objawami zespołu przetrenowania. W analizie psychologicznej uwarunkowań stosowania dopingu zasadnicze znaczenie mają objawy zespołu przetrenowania, które narastają niepostrzeżenie, pomimo wysiłków treningowych zawodnika. Konieczność radzenia sobie z wieloma sytuacjami stresowymi, frustracją, kontuzjami, bólem, uczuciem przygnębienia, wyczerpania, zmęczenia a z drugiej strony - chęć utrzymania wysokiej formy sportowej przez dłuższy czas są powodem sięgania po środki farmakologiczne. W diagnostyce różnicowej zespołu przetrenowania należy uwzględnić również możliwość skutków ubocznych dopingu.

Obecnie najlepszą formą rozpoznania zespołu przetrenowania są testy psychologiczne. Ponieważ leczenie farmakologiczne jest nieskuteczne i nie polecane, jedynym skutecznym sposobem postępowania z zawodnikiem z zespołem przetrenowania jest odpoczynek trwający nawet do 6 miesięcy. Dopuszczalne jest w czasie odpoczynku uprawianie sportu jedynie rekreacyjnie. Dlatego najlepszą metodą postępowania jest zapobieganie rozwojowi przetrenowania. Problemowi zespołu przetrenowania należy raczej przeciwdziałać, stosując odpowiednią taktykę treningu fizycznego i stosując się do zasad procesu treningowego. Do trenerów należy ustalenie programu kształtowania wydolności fizycznej sportowca. Zagadnienie przygotowania emocjonalnego zawodników z reguły jest przez sportowców i trenerów zaniedbywane. Zaangażowanie emocjonalne jest niezbędnym warunkiem wszelkiego rodzaju maksymalnych wyczynów ludzkich, także tych sportowych. Dla sportu charakterystyczna jest duża zmienność i dynamika stanów emocjonalnych, od radości zwycięstwa, zachwytu, uniesienia do rozczarowania, niezadowolenia, zmartwienia. Pojawiające się emocje pobudzają wszystkie istotne dla funkcjonowania organizmu organy i układy, poczynając od centralnego układu nerwowego, zwłaszcza kory mózgowej, poprzez układ autonomiczny i związane z nim ośrodki podkorowe, a także narządy wykonawcze (wszystkie rodzaje mięśni i gruczoły wydzielnicze). To oczywiście rzutuje na zmiany organiczne w zakresie różnych układów, w tym w układzie krążenia, oddechowym, trawiennym, w napięciu mięśni szkieletowych itp. Temu towarzyszą zmiany zachowania się wyrażone w mimice, pantomimice, zmianie głosu i całości reakcji motorycznych. W niektórych sytuacjach poziom napięcia emocjonalnego nie jest odpowiedni (zbyt wysoki lub zbyt niski) w stosunku do indywidualnego zapotrzebowania na pobudzenie. Kształtowanie odporności psychicznej będzie zasadniczo sprowadzało się do podwyższenia progu tolerancji na zaistniałą dysproporcję pomiędzy oczekiwanym a otrzymywanym pobudzeniem, a ponadto w dostosowaniu poziomu napięcia emocjonalnego do sytuacji. Jednym z podstawowych składników odporności psychicznej jest odporność emocjonalna tj. zdolność do efektywnego działania mimo przeżywania silnych emocji negatywnych bądź też zdolność do kontroli emocji. Nie ulega wątpliwości, że odporność emocjonalna jest tym składnikiem odporności psychicznej, który w decydujący sposób może wpływać na efektywność działania sportowca. Podkreśla się, że podstawowym kryterium odporności emocjonalnej jest efektywność działania, a więc poziom wykonania zadania, pomimo podwyższonego napięcia emocjonalnego. Będzie to zależało od sprawności procesów korowych. Należy jednak pamiętać, że odporność emocjonalna zależy nie tylko od kontroli pobudzenia, uwidaczniającej się w opanowaniu funkcji operacyjnych pod wpływem nerwowych procesów korowych, lecz również od stopnia podatności na bodźce emocjonalne, aktywizujące funkcje wegetatywne układu nerwowego. Z kolei nadmierne zaangażowanie świadomości w kontrolę procesów emocjonalnych może prowadzić z czasem do zmęczenia, a nawet wyczerpania centralnego układu nerwowego i spowodować dezintegrację oraz hamowanie obronne, prowadząc do apatii lub innych reakcji nieprzystosowawczych. Do czynników, które pozostają w związku z odpornością emocjonalną i mogą decydować o możliwościach jej podniesienia, zalicza się między innymi indywidualny poziom napięcia, poziom lęku - lękliwość, pobudliwość emocjonalną, neurotyczność - labilność wegetatywną, odporność na stresory, właściwości systemu nerwowego - siłę i reaktywność, poziom aktywacji, wrażliwość emocjonalną. Z tych rozważań wynika, że z problemem radzenia sobie z niedostosowanym do zapotrzebowania poziomem pobudzenia poszczególne osoby zmagają się z różną skutecznością. Za istotny wyznacznik tego rodzaju odporności uznawany jest temperament jednostki. Niezależnie od odporności wrodzonej czy uwarunkowanej genetycznie istnieją sposoby kształtowania odporności w toku doświadczenia jednostkowego z różnego typu sytuacjami. 

W praktyce sportowej istnieje cały szereg sposobów i metod kształtowania odporności emocjonalnej. Należy je stosować jako środek profilaktyczny, na długo przed zawodami w procesie treningowym, a także na ich podstawie korygować napięcie emocjonalne bezpośrednio przed wyjściem na start oraz w trakcie zawodów. Powinno się je stosować również po starcie zwłaszcza w przypadku poniesienia porażki. Znaczenie psychicznego przygotowania w sporcie światowym jest coraz bardziej doceniane. Umożliwia ono osiągnięcie odporności psychicznej, polegającej na zdolności do sterowania procesami percepcyjnymi, intelektualnymi i emocjonalnymi, a także czynnościami motorycznymi zawodnika w warunkach rywalizacji sportowej.

Podstawą zapobiegania rozwojowi przetrenowania jest współpraca członków zespołu szkoleniowego i pełne zaufanie do zawodnika oraz jego odpowiedzialności. Najważniejsze jest jak najszybsze rozpoznanie pojawiających się symptomów przetrenowania, co jest niezmiernie trudne. Warunkiem wczesnego rozpoznania jest wnikliwa obserwacja sportowca i analiza jego odczuć. Jeśli krótki odpoczynek nie powoduje ustąpienia objawów należy przeprowadzić diagnostykę różnicową, aby wykluczyć organiczne przyczyny złego samopoczucia sportowca. Należy również śledzić wielkość obciążeń treningowych w stosunku do okresów regeneracji po ich stosowaniu. Nie bez znaczenia jest zadbanie o prawidłowy sposób odżywiania, urozmaicony i dostosowany do wymagań dyscypliny sportowej.